پژوهشگاه مجازی؛ کارکردها و چالش ها
در سایه پیشرفت هاى شگرف و روزافزون در عرصه فنّاورى اطلاعات و ارتباطات (ICT ) تغییرات چشم گیرى در ساز و کارهاى تولید علم و دانش به وجود آمده است و چشم انداز جدیدى را پیش روى پژوهش هاى علمى در تمامى عرصه ها از جمله علوم انسانى و اسلامى گشوده است. دستیابى آسان به منابع گسترده اینترنتى با امکانات جستجو و بازیابى اطلاعات به روش هاى مختلف، بانک هاى بزرگ اطلاعاتى، توسعه ابزارهاى ارتباط دو جانبه در اینترنت همچون: پست الکترونیکى، اطاق گفتگو و Orkutموجب شده است که مدیران پژوهشى در راستاى استفاده بهینه از این فضاى جدید طرح پژوهشگاه مجازى (Vittual research institue ) را در دستور کار خود قرار دهند و از آن به مثابه ابزارى براى توسعه تحقیقات علمى سود جویند.
پژوهشگاه مجازى چیست؟
همان گونه که دانشگاه مجازى در صدد ایجاد فضایى مشابه محیط آموزشى در وب است تا دانشجو علاوه بر انتخاب واحد، امتحانات پایان ترم و نیز اخذ مدرک علمى را از طریق اینترنت انجام دهد؛ پژوهشگاه مجازى هم با این اندیشه شکل گرفته است که تمامى مراحل و فرآیند پژوهش در محیط مجازى اینترنت تحقق پذیرد و پژوهشگر بدون آنکه نیاز به مراجعه به یک مرکز پژوهشى و مسئولان آن را داشته باشد، کلیه فعالیت هاى پژوهشى همچون: انتخاب عنوان، تهیه طرح تحقیق، مراجعه به منابع، فیش بردارى، نگارش اثر پژوهشى، مشاوره با اساتید راهنما، دفاع از متن پژوهشى و حتى انعقاد قرارداد را از طریق رایانه شخصى خود و با اتصال به پایگاه اینترنتى پژوهشگاه مجازى انجام دهد. از سوى دیگر، مسئولان پژوهشگاه نیز بتوانند بدون نیاز به حضور پژوهشگران و صاحب نظران رشته هاى مختلف از طرح ها و نظرات آنها سود جسته و در فرآیند ارزیابى، نظارت و مشاوره در طرح هاى پژوهشى آنان را دخالت دهند و در صورت لزوم جلسات علمى را بین اعضاى هیئت علمى پژوهشگاه که هر یک در گوشه اى از جهان سکونت دارند، برگزار کنند و حتى حق الزحمه اساتید و پژوهشگران را از این طریق پرداخت نمایند.
تصور این رؤیاى دست یافتنى و آثار و فوایدى که بر آن مترتب است، چندان دشوار نیست؛ اما همانند هر طرح جدیدى با ابهام ها و موانع بسیارى روبروست.
کارکردها و مزایاى پژوهشگاه مجازى
ایجاد پژوهشگاه مجازى مى تواند کارکرد و نقش مؤثرى در از میان بردن محدودیت هاى جغرافیایى در عرصه پژوهش هاى علمى داشته و امکان بهره مندى از توان علمى و دیدگاه هاى اندیشمندان و پژوهشگران برجسته را در اقصى نقاط جهان براى مراکز پژوهشى فراهم آورد و تعامل علمى را میان آنان گسترش دهد. امکان گفتگو و مشاوره میان پژوهشگران، اساتید و اعضاى هیئت علمى جهانى از طریق اتاق گفتگو فرصتى است که در پژوهشگاه سنتى و کلاسیک به دشوارى فراهم مى شود. اما پژوهشگاه مجازى به راحتى مى تواند چنین امکانى را مهیا کند؛ به این معنا که هر یک از پژوهشگران مى توانند در تمامى مراحل و فرایند پژوهش، نقش فعالى داشته باشند؛ از انتخاب موضوعات گرفته تا ارائه طرح و تدوین، ارزیابى، کنترل و نظارت نهایى این نقش مى تواند به آسانى امکان پذیر باشد.
با استفاده از این پایگاه مى توان هزینه پژوهش را کاهش داد و تشریفات زائد و کاغذبازى حاکم بر فضاى پژوهش را در حدّ ضرورت تعدیل کرد.
با فراهم آمدن امکان حضور پژوهشگرانى از رشته هاى مختلف علمى، امکان گسترش مطالعات میان رشته اى نیز به وجود مى آید و مى توان دروازه هاى نوینى در عرصه پژوهش هاى اسلامى گشود.
یکى دیگر از پیامدهاى پژوهشگاه مجازى گسترش پژوهش هاى گروهى است. از آنجا که چنین پایگاهى امکان حضور همه اندیشمندان از قاره ها و مناطق دنیا را فراهم مى آورد -امکانى که به وسیله روش هاى دیگر ناشدنى و یا کم بازده مى نماید- قلمرو پژوهش نه تنها از علوم خاص بیرون مى رود؛ بلکه از نظر مکانى از گستره وسیعى برخوردار مى شود. بى گمان افزایش حضور اندیشمندان مختلف، با فرهنگ ها و اطلاعات و گرایش مختلف بر غنا و اتقان مباحث مى افزاید.
با راه اندازى پژوهشگاه مجازى و فاصله گرفتن از نگرش ها و شیوه هاى سنتى در انجام پژوهش و ارائه نتایج آن، توان رقابت علمى ایران در شبکه هاى اطلاع رسانى جهانى افزایش مى یابد و جایگاه علمى ایران در سطح بین المللى بالا مى رود.
از جهت فردى نیز مى توان براى پژوهشگاه مجازى مزایایى همچون: کاهش در هزینه ها و زمان مسافرت پژوهشگران، بهبود فرصت هاى کارى، ایجاد انعطاف بیشتر در ساعات کار پژوهش، به وجود آمدن فرصت هاى کارى وسیع تر و امکان پژوهش براى محققانى که از مشکلات ویژه اى همچون معلولیت، بیمارى و یا مشکلات خانوادگى رنج مى برند را نام برد.
ساختار پژوهشگاه مجازى
با توجه به انتظاراتى که از پژوهشگاه مجازى داریم و به تناسب فرآیند پژوهش، ساختار و گزینه هاى فعّال پایگاه پژوهش مجازى را باید سامان داد. در نظر گرفتن بخش هایى مانند: بانک اطلاعات پژوهشگران، اطاق گفتگو و جلسات مجازى، کتابخانه دیجیتالى، آموزش روش پژوهش و ارائه آیین نامه هاى مربوطه، فراهم آوردن امکان جستجوى اطلاعات براى پیشینه تحقیق و بخش ارائه طرح هاى پژوهشى از ضرورى ترین بخش هاى پایگاه است. افزون بر این، مى توان بخشى را به معرفى مراکز پژوهشى معتبر جهان اسلام اختصاص داد و آخرین اخبار و رویدادهاى مربوط به فعالیت هاى پژوهشى همچون انتشار مقالات و کتب جدید و برگزارى همایش هاى علمى را به اطلاع پژوهشگران رساند. فراهم آوردن امکاناتى براى فیش بردارى و طبقه بندى تحقیقات و ارائه نتائج پژوهش نیز مى تواند دیگر گزینه پژوهشگاه مجازى را تشکیل دهد.
موانع و چالش ها
پژوهشگاه مجازى داراى مزایاى فراوانى براى فرد، سازمان و جامعه است؛ اما دسترسى به این مزایا به سادگى امکان پذیر نیست، مگر اینکه بتوانیم بر موانع موجود غلبه کنیم و با تأمل و تبلیغ بیشتر ابعاد و اقتضائات آن را شفاف نماییم. از جمله این موانع مى توان به فقدان فرهنگ پژوهش مجازى و عدم گسترش کاربرد رایانه و استفاده از اینترنت در فعالیت هاى پژوهشى اشاره کرد. تا زمانى که پژوهشگران به روش هاى سنتى و دستى پیش از روش هاى مبتنى بر فنّاورى اطلاعات علاقه نشان مى دهند، نمى توان به کارآیى و موفقیت پژوهشگاه مجازى امید داشت.
مانع دیگر، فقدان قوانین و مقررات مربوط به پژوهش از راه دور است. آیا پژوهشگرانى که تنها از طریق پایگاه پژوهش مجازى با یک مرکز پژوهشى ارتباط دارند، باید از همان شرایط قانونى، حقوق و وظایف دیگر پژوهشگران برخوردار باشند و یا فقط حق التألیف به آنها تعلق مى گیرد؟ مسئله استخدام رسمى، بیمه، میزان حمایت هاى مالى و تسهیلات جانبى به پژوهشگران عضو پژوهشگاه مجازى چگونه است؟ آیا سازمان مربوطه امکانات سخت افزارى و نرم افزارى لازم را براى برقرارى ارتباط در اختیار پژوهشگر قرار مى دهد؟
مسئله بعدى تحلیل صرفهمندى پژوهش از راه دور است. آیا راه اندازى پژوهشگاه مجازى و اختصاص هزینه هاى گزاف براى تجهیز، به روزرسانى و تأمین زیرساخت هاى فنى آن در مقایسه با تعداد پژوهش هاى ارائه شده و پژوهشگران توانمند جذب شده براى مراکز پژوهشى به صرفه است؟ از سوى دیگر، آیا انجام پژوهش مجازى براى پژوهشگرانى که باید هزینه اینترنت، محل مطالعه و تهیه لوازم رایانه و لوازم جانبى آن همچون چاپگر را بپردازند و هر روز ساعت ها پشت دستگاه رایانه بنشیند و سلامت خود را به خطر بیندازند، مقرون به صرفه است؟!!
سؤال دیگر این است که آیا افراد مناسب براى پژوهش از راه دور به تعداد کافى وجود دارند؟ مناسب بودن افراد تنها به آشنایى با فنون استفاده از رایانه و اینترنت و توانایى انجام پژوهش هاى علمى مربوط نمى شود. بررسى ها نشان داده است که همه پژوهشگران حتى اگر آموزش ببینند، براى انجام پژوهش هاى مجازى مناسب نیستند؛ زیرا پژوهشگاه مجازى به پژوهشگرانى نیاز دارد که بتوانند کار خود را با حداقل ارتباطات و کنترل به گونه اى شایسته انجام دهند و خود را با قوانین، خط مشى ها و رویه هاى سازمانى و آیین نامه هاى پژوهش هماهنگ کنند و چنین افرادى باید از جهت ویژگى هاى شخصى از انعطاف پذیرى، خلاقیت، نظم شخصى، امانت دارى، توانایى کار کردن بدون سرپرست و همکار، مدیریت زمان، مهارت هاى ارتباطى ویژه و نگرش حرفه اى به پژوهش برخوردار باشند و حمایت خانوادگى و فضاى مناسب جهت پژوهش در خانه را دارا باشند.
دغدغه هاى مربوط به پژوهشگران تنها یک طرف سکه است. از طرف دیگر، براى راه اندازى پژوهشگاه هاى مجازى به مدیرانى که مناسب با چنین فعالیتى باشند نیز نیاز داریم. اگرچه معیارهاى مدیران پژوهشى به اندازه معیارهاى پژوهشگران مهم نیست، ولى بدون وجود مدیران لایق، طرح پژوهشگاه مجازى هرگز موفق نخواهد شد. برخى معیارهاى مدیریتى براى کسانى که سرپرستى پژوهشگرانِ پژوهشگاه مجازى را بر عهده مى گیرند، عبارت است از:
داشتن رویکرد مدیریتى هدف گرا به جاى رویکرد فرآیندگرا، مهارت در مدیریت پروژه از راه دور به منظور برنامه ریزى و زمان بندى دقیق کار، مهارت برقرارى ارتباط هاى رسمى و غیر رسمى با پژوهشگرانى از ملیت ها و فرهنگ هاى مختلف، انعطاف پذیرى در به کارگیرى پژوهشگرانى که هر یک شرایط و مشکلات ویژه خود را دارند، و قدرت کنترل بر کارکنانى که خارج از دید و دسترس او هستند.
آخرین نکته در خصوص چالش هاى پژوهشگاه مجازى، ساختار سازمانى آن است. وقتى درباره ساختار سازمانى صحبت مى کنیم، منظور ما نمودار سازمانى و اجزاء و خطوط آن نیست؛ بلکه به سیاست ها، اختیارات، سلسله مراتب، تعیین نقش هاى کارى و پست هاى سازمانى و ساز و کارهاى ادارى که امکان مى دهند یک سازمان فعالیت هاى کارىاش را هدایت، هماهنگ و نظارت کند، توجه داریم. پژوهش از راه دور به دلیل تأثیر بسزایى که در کاهش هزینه ها و فضاى مورد نیاز سازمان و پرسنل ادارى دارد، شدیداً بر اندازه و سطوح سازمانى تأثیر مىگذارد. همچنین به دلیل ارتباط با پژوهشگران و کارکنانى که در محل کار خود حضور ندارند، نیازمند سازمانى انعطاف پذیر و مبتنى بر روابط دوجانبه هستیم تا بتوانیم هماهنگى سازمانى مورد نیاز را تأمین کنیم.
در منابع و تحقیقات مربوط به مدیریت سازمانى، از ساختار سازمانى مبتنى بر «دُورکارى» سخنى به میان نیامده است و پژوهش هاى جدید انجام شده در این زمینه نیز هنوز به مرحله اى نرسیده اند که بتوانند نماى روشنى از ساختار چنین سازمانهایى را ارائه دهند. از این رو، سازماندهى پژوهشگاههاى مجازى باید با احتیاط و مطالعه بیشترى همراه باشد.(1)
اگر به آنچه در باره موانع و مشکلات راه اندازى پژوهشگاه هاى مجازى گفته شد، ده ها مورد دیگر را نیز بیفزایم، چیزى از اهمیت و ضرورت پرداختن به این شیوه جدید از پژوهش و تحقیق نمى کاهد؛ اما موانع و چالش هایى از این نوع به ما یادآور مى شود که با دقت و دوراندیشى بیشترى در این وادى گام نهیم.
